Bruukwiesen ut fröher Daag:

Wiehnachten un de Twölften

Opschreven vun Rudi Witzke

Ik glööv, nüms wunnert sik, dat vun Wiehnachten noch de mehrsten Bruukwiesen bekannt sünd un noch veele hüüt so praktezeert warden as in de Vörtieden, wenn ok jümmer weniger Lüüd weiten, wat wi Wiehnachten egenlich fiern.

In de Vörwiehnachtstiet ward een lütte Dannenboom in't Huus haalt. An'n 1. Advent ward een Kerz an den Boom anstickt, denn sünndags jümmer een mihr.
An'n Niklaasdag, den sößten Dezember, stellen de Kinner en Schooh, en Stevel orrer en Puschen vör dat Finster, kann ok sien, dat se en Mütz orrer en Töller vör de Slaapstuven-Döör stellen. Se töven up "Sünnerklaas". Dat Woort set sik tosamen ut "Sünte", dat för "Sanctus" ("Hillig") steiht, un ut "Klaas" ("Klaus"). De ut Holland kamenden "Remonstranten" hebbt dissen Bruuk na Friedrichstadt bröcht.
Koken in Form vun'n St. Niklaas, "Stutenkierls" orrer Rieders warden backt. In't Eiderstedtsche kriegen de Stutenkerls Ogen ut Krinten.
Up Helgoland maakt de Grooten de Kinner mit Niklaas bang. He kümmt mit sien Maten vun en wiede Reis un nimmt Hüsung in't Lüchtfüür. Abends gahn Niklaas sien Gesellen vun Huus to Huus un kieken na, wat de Kinner dat Johr woll ordig weern.

In de Adventstiet trecken de Kinner vun wat arme Lüüd vun Huus to Huus un singen vör de Döör orrer up de Deel. Se bidden üm "en beten to Wiehnachten". Een Beedsprook geiht in Dithmarschen so: "Arm Lüd ni'n beten mitdelen? Lewer Gott segent rikelt un duppelt weller." De Buur orrer sien Fru stahn up de Deel achter enen Disch un verdeilen de Gaven. Dat ist meist en Recht, da de Kinner wat kriegen. De Beed heit: "Ik wull mien Geld giern afhalen." So is dat tominnst up Eiderstedt. En ole Wies vun Sozialhülp!

Rummelpott. Bild: Wikimedia Commons

In de Dagen vör Wiehnachten kamen ok de "Rummelpottlöpers" un de "Steernlöpers".
De Rummelpott is en Toon-Pott orrer en Blickdoos, över de en frische Swiensblaas bunnen ward. In'e Midd vun de Membraan ward dörch enen Slitz en Rohrhalm steckt, üm dat Rohr de Huut vun de Blaas hochtreckt un fastwickelt. De Halm kickt up beide Sieden vun de över de Doos spannte Blaas rut. De Blaas drögt un spannt sik. Wenn de Halm mit beten Spuck natt maakt ward un denn hen- un herschaven ward, denn brummt de Rummelpott. En annere Rummelpott is en mit lütte Steen füllte Swiensblaas, so en Oort Klapper. De Anföhrer vun de Rummelpottlöper lött den Rummelpott "rummeln", de annern singen dorto. En to Wiehnachten sungenes Leed geiht so:

"Tante, maak de Dör mal apen,
gef mi wat in'n Rummelpott,
laat mi ni so lang stahn,
ik mut ok noch wieder gahn;
een, twee, dree, veer,
wenn't man'n lütten Appel weer,
een, twee, dree, veer,
wenn't man 'n lütten Pepernöt weer."

De Sternlöpers lopen in de Adventstiet, to Niejohr un an'n Dreekönigs-Dag vun Huus to Huus. Se hebbn sik mit witte Döker verkleedt, en Kroon ut Papp up'n Kopp. Vörweg dregen se en Stiern an en Staff. Se wünschen de Lüüd Glück un allens Gode. De Spröök sünd mehrstendeils in Hoochdüütsch.

In'e Adventstiet ward bi de meisten Lüüd een Swien slacht un Slachterköst fiert, mennigmaal tosamen mit de Navers.
Överall geiht de Backerie los. De "Kindjes-Popp" is de "Kind-Jesu-Puppe". Se ward ut Mehl un Wader maakt orrer ut Wittbroot- orrer Honnigkoken-Deeg. Ok Rieders hoch to Roß, Krinks, Adam un Eva, Deerten, so de Buck, Hahn, Hirsch un dat Swien warden ut den Deeg formt. De backen Figuren warden mit Sirop un Bruunbeer bestreken, faken ok noch mit indickten Saft vun de Roode Rööv bemaalt. In Nordfreesland warden se mit rode Slöfen as Smuck an'n Swibbagen hungen. Brune Koken warden na olle Rezepte backt.

An'n Wiehnachtsabend gifft dat, wenn't buten düstert, den Festsmaus: Stockfisch un dicken Ries mit'n düchtigen Botterpool in'e Meern un mit Kaneel un Sucker bestreut un natüürlich Förten. En annere Smaus sünd bunte Mehlbüddels mit Schinken. To dit Eten ward ok de Jung inlaadt, de negsten Sommer bi den Buurn in Deinst kamen ward. Na dat Eten bringen de Kinner en Bünnel Heu un en Eemer Wader för Knecht Ruprecht sienen Esel up'n Hoff. Ok dat Veih kriggt besünners godes Fauder.
Wokeen de Hungerjohr 1945 bit 1948 mitbelevt hett, de kann sik vörstellen, wo groot de Freud över dat gode Eten weer. Un fröher güng dat schrager to as in unse Daag.

In mennigeen Eck ward üm disse Tiet schoten, dat de legen Geister verswinnen.
Vör de "Bescherung" warden de Kinner in en düstere Stuuv insparrt. En Klingelteiken röppt se later in de Fest-Stuuv. Dit Klingeln heit ok "Klingsgeest", wat "klingende Geist" bedüüdt. "Klingsgeest" is bildt worrn ut "Kindjees" orrer "Kind Jesus". Wat dat woll een weit, wenn he sien Kinner mit de Klingel in de Wiehnachtsstuuv röppt?

In de Wiehnachtsstuuv warden Lüchter mit dree Arms upstellt. De Lüchter sünd mit buntes Papeer smückt. De brennen Kerzen warden "Gröötlichten" nömt. Jesus ward willkommen heiten. De Dannenboom kümmt ierst an'n Anfang vun't negenteihnste Johrhunnert na Holsteen, na Sleswig ierst üm 1864. "Swiebagen" orrer "Schwibbbagen" orrer "Fresenboom" orrer "Freesboom" kümmt bi Mensing as Wiehnachtssmuck nich vör.

Fresenboom. Bild: Rudi Witzke

An'n iersten Wiehnachtsdag-Morgen begröten sik de Lüüd: "Ik wünsch en fröhlich Wiehnachten, veel Glück un Segen un Sundheit un ok en fröhlich tokamende Niejahr."
Up Helgoland seggt man so: "Uns Vader, uns Moder, uns Kinder, unse Frunde gode Gesundheit, Gott gley unse Frunde un stuer unse Fiende."

Karkgang mit de ganze Familie an'n ersten Festdaag höört to Wiehnachten.

En Wiehnachts-Eten is Langkohl mit Speck orrer Swienskopp. "Mule-Brood" ward ok geern eten. Dat sünd Swattbroot-Schieven, de in Specksupp dörchkaakt sünd. "Mule" stammt af vun't Franzöösche "mouiller", un dat heit "inweiken".

In de Wiehnachts-Tiet dörf keen Besöök ut Huus gahn, ahn wat to eten, süß dreggt he Wiehnachten ut't Huus.
An de Wiehnachtsdaag geiht man giern to annere to Besöök. Veele verschedene Speele warden speelt, meist üm Peppernööt. De Drütte Wiehnachtsdag heit "Afsetteldag", wieldat de Obrigkeit ehm afsett hett, de Lüüd avers noch giern beten fiern dään.

Natüürlich is üm Wiehnachten rüm de Spökenkiekerie levig. An'n Wiehnachtsavend mutt beten Koorn utdöscht un dat Veih vun't Stroh wat to'n Freten geven warden, dennso waßt dat Koorn tokamendes Johr good.
Ok in de Hillige Nacht können de Deerten snacken. Dorüm geiht de Buur in disse Nacht nich in'n Stall. He dörf sien Veih nich stören.

Nis Puk

De twölf Nachten vun Hillig Abend bit to'n Dreekönigsdag sünd besünner Nächten, de Twölften. De Tiet ward ok de Tiet "twischen de Daag" nöömt.
Egenlich is de ganze Tiet en Fiertiet. De Lüüd kamen to't Smausen, Danzen un Spelen tosamen. In Eiderstedt ward alle Daag Wittbroot mit Bodder eten, nich Swattbroot un Smalt.

Veel Avergloven is mit de Daag verknütt. De Daag warden nich länger. Elkeenen Dag gifft dat Weder in't tokamen Johr an. So kann en seihn, woans dat Weder in de negsten twölf Maande warden deit.

De Twölften sünd hillige Daag. Arbeidt ward blots, wat nödig is. Spinnen dörf en nich, dat Tüüg höllt nich. Wäsch dörf nich wascht warden. Buten up de Lien dörfst nix to'n Drögen uphangen, süß starvt een ut't Huus. Ok liek as in'e Johanninacht is de Kreeft ünnerwegens. Mull dörf nich ut't Huus fegt warden, en fegt dat Glück rut. De Kohstallungen warden nich utmeßt, sünst versett de Köh de Kälver. Swien warden nich slacht, dat Fleesch höllt sik nich. Mit Brootbacken is dat ok so.
En dörf sik nix pumpen, Utlehntes mutt vör de Twölften trüchgeven sien. Süß geiht dat Glück ut dat Huus.
Good is dat, in disse Tiet de Veicher mit Asch to bestreugn, so kriegen se keen Lüüs. De Aavt-Bööm dregen beder, wenn Klock Een in en Nacht an ehren Stamm en Geldstück vergraven ward.

Starvt in de Twölften een, so haalt de Dode twölf Dode na.

In de Twölften treckt de "wilde Jagd", de "Wode" mit siene Hunnen, över't Land. In sien Gefolg huschen Geister vun Verstorvene. Wo he intrecken kann, blifft een vun sien Hunnen, en swatte Hund een Johr. Dat bringt Unglück. Dorüm warden de Dören bi Sünnenünnergang slaten.

In de Twölften dörf man en Deert keenen Naam geven, kunn sien, dat sik in dat Deert een "göttliches Wesen" in disse Tiet verkrüppt. In disse Tiet sünd veele vun de olen Götter ünnerwegens un in de Neeg vun de Minschen.

Hexen drieven sik ok rümmer. Wenn en Bessen verdweer vör de Döör stellt is, können se nich in't Huus kamen.

Fröher sään da Lüüd nich "Wiehnachten". Se fierten Juul. Bi Weigand steiht, dat dat Woort vun dat altnoordsche "Jøl" ("Wintersonnenwende") herkümmt. In Gootsch heit dat Woort "jiuleis". De Obrigkeit hett versöcht, dat "heidnische Juul" aftoschaffen, "nachdem wir auch erfahren haben, das in den heiligen Weihnachtstagen sonderbare Gelage, so man Gugelfest nennet, gefeiert werden." — De Text stammt vun Nordstrand ut dat Johr 1622. De Dänen seggn hüüt noch "Jul" un sünd liekers so gode orrer so slechte Christen as wi.

Nich vergeten hebbt de Öllren, dat de Brunen — wat de Nazis west sünd — dat Wiehnachtsfest dull verdreiht hebbt. Wat geev dat dor allens! Jul-Klapp un Sünnwenn-Freud un Winterhülpswark-Figuren ut Erzgebirg. De Hauptsaak weer, dat Fest to en "Mudderfest" to maken, so as in dat Leed vun Hans Baumann in de 3. Stroph sungen ward:

Mütter, euch sind alle Feuer,
Alle Sterne aufgestellt;
Mütter, tief in euren Herzen
Schlägt das Herz der weiten Welt!

Wat in uns Daag in de Vörwiehnachtstiet un to Wiehnachten loos is, dat weit elkeen. Is nich to överseihn un nich to överhörn. De Kaptalisten, de lütten un de grooten, warven un warven mit Musik un Lichten un Biller un Rabatt. Du schallst köpen, köpen! Un wenn de Euros in ehr Kassen klingt, denn is dat en godes Wiehnachtsfest. Mit Wiehnachten hett dat faken nich mehr veel to doon.

In Bad Schwartau ward dat mit Wiehnachten ditt Johr aver beder. För junge Öllern ward en Seminaar anbaden, wo se mitkriegt, woso wi Wiehnachten fiert, wat wi an dissen Avend un de twei Festdaag fiert, wat to Wiehnachten vun all den bunten Kraam an un in de Hüüs to Wiehnachten tohört un wat nich, woso so veele Lüüd in de Karken lopen, un dat sogoor meern in de Nacht. — As ik dat Inladen to dit Seminaar in uns Blatt hüüt leest heff, dor weer ik baff. Un nu överlegg ik mi so, dat dat denn doch woll goot is, wenn de dat henkriegt, dat beten vun Wiehnachten achter Speel-Konsolen, DVD-Player, Gameboys un bunte Gummistevel vörlüchten deit.

Denn heit dat as alle Johr:

"Keen Ängsten nich, keen Ängsten! Ik bring juch groot Freud."

De Engel ward de Frohe Bott ok nu 2004 nich blots de Herder up de Feller verkünnen.
Ok de keen Seminaar besöken, kriegen dat mit.

Segent Wiehnachtsfest 2004!