De letzt Friedrichs

vun Rudi Witzke

Getreideernte. Bild Duke Philipp of Württemberg (1838–1917)/Wikimedia Commons

Wenn een mit sien Mischpok in Vörpommern leven dää, denn kunn hei froh sien, wenn hei un sien Stammboom-Ast-Maten Lehnsburen orrer Lehnsfischer weern.

Mien Mudder studeert de Landkoort vun tohuus. Se is de letzt Friedrichs.

Mien Opa harr 80 Morgen — orrer 20 ha — eigen Land ünner de Fööt. Pacht orrer Lehnsland tellte nich so richtig, weer aver för't Leven nöödig. Hei weer en Buur, de sien Inkamen harr. Liekers hett hei den Dokter för en lütt Gebühr to sien Patienten föhrt un wat toverdeint, hett sien "emanzipierte" Fruu, de Schniedermeistersch, för de Buursfruun dat tweite Staatskleed neigt un wat toverdeint. Mien Urgrootvadder weer Buu-Meister in Richtenbarg. Hei hett keen Doom buut, dat reikte för die Schnapsbrennerie"Richtenbarger".

Sien Buuwark hett bit na de Wenn stahn, un se hebbt Sprit brennt. Denn müssten de niegen Destillen ok en nieges Huus kriegen. Aver hei is en Ünnernehmer west.

Schaden deit dat nich, af un an an to denken, dat wi friee Börger in en friees Land sünd. Und woher wi kaamt.

Wat vun de Friedrichs, mien Vörfohrn

Tosamenleggte Duppelhoff vun Lüttbuurn Ernst Friedrichs mit niege Schüün

üm 1900 in Sievertshagen Kreis Grimmen, nu na de Wenn in Besitt vun een Holländer, de wegen sien Biowirtschaften bekannt is.

Buur ween: suur verdeentes Broot

Dat man maal vörweg: Ik heff vun mien verwandten Friedrichs bloots mien Mudder seihn, süss nüms seihn un mit ehm/ehr spraken, spreken kunnt. Ik kann bloots upschrieven, wat mien Mudder uns vertellte un wat ik na de Wenn mi ankieken kunn un bi'n Snack mit Sievertshäger to weiten kreeg. Mudders Fründin Mieke Bussert weer storven, aver Eva, ehr Dochter, wüsst veel to vertellen. Drei Böker mit Biller packte se vör uns hen. Denn güng dat Verklaren loos: Finger up't Bild: Kenn ik nich! Orrer: Opa Beth, is aver al doot! Den kenn ik, de levt ok noch. — So güng dat dörch de Albums. För wat Genealogisches weer ik woll doch to laat kamen.

Ja, de leiven Opas! Johann Daniel Friedrichs weer mien Uropa in Splietsdörp, Kreis Grimmen. Dor harrn de Friedrichs den Dörpschultenhoff. Wat weern den Dörpschulten sien Plichten? Wi sünd hier in en Lehnsbuurndörp. De Herr — de Gootsherr — vergifft na naues Vermeten sien Land för Afgaven un anner Plichten as Lehen. Dor müsst de Dörpschult tovörderst vun de Buurn de Afgaven för den Herrn rinhalen orrer dorför sorgen, dat se den Herrn bröcht wöörn. Lütten Striet müsst hei schlichten un Gemeinschopsupgaven ornlich utföhren laten. Dortau hörte dat Gravenrümen un Weeg utbedern. För Süke un Ole müsst hei Sorg un Pleeg organisieren. In Sievertshagen harr dat Olenhuus den Naam "Ewigkeit".

Jüüdscher Hausierer mit Hundekarren

In en Oort Chronik ut Sievertshagen, de nu verswunnen ist, steiht schreven, dat Ernst Friedrichs, mien Opa, noch in sienen Landauer den Dokter to de wiet uteenanner wahnenden Patienten kutscheert hett. Dorför müsst hei för den Herrn weniger Afgaven upbringen orrer kreeg de Fohrten betahlt.

Mien Oma weer Sniedermeisterin, heel wat Besüünres in de Tiet. Wenn en Buursfru sik en nieges Nobelkleed leisten wull — ehr tweites in ehr Leven —, denn keem se to Oma. Wo se den Stoff köfften, weit ik nich. Kann sien, dat den Verkoop ok de Juud organiseerte.

De Stoff

Se güng ok poor maal in't Huus vun Navers un flickte un ännerte. Harrn se un Opa dat nich daan, harrn se nich so schnell ut de Klitschen, de se tosamenköfften, nich den prosperierenden Buurnhoff maken kunnt. För de Hochtietsantöög för Hans un Carl, ehr Jungs, harr se bi'n Juden al acht Meter blagen Chevioot-Stoff köfft. To en Hochtiet is dat nich kamen, de Krieg un de Gripp slögen solk Planen twei. Ik müsst jümmer, wenn wi 1945 en Staatschoon wiederwannerten, dorför sorgen, dat de Stoff mitkeem. Un dat is hei ok noch bit nu. Hei mutt in Mudders Kraam-Kuffers liggen. Ik fragte: "Wo hest du de uns todeilte Futteraasch?" Se: "Un wo ist de Stoff?"

Nu aver trüüch to de Plichten vun en Dörpschulten. Wenn de Dörpsgemeinschop en Upgaav nich stemmen kunn, müsst hei mit den Herrn verhanneln. Hei müsst sienen Herrn üm Hülp bidden. De groten Maker, Fürsten un so müssten den schwedschen König bit 1815 Afgaven upbringen. Dat weer jüm ehr meist up Naturalien stüttes Stüürssystem. Tunnen över Tunnen Salthiering güngen na Sweden.

Dat wi en Vörstellung kriegt, wovun snackt ward, wenn vun de Afgaven de Reed is, ziteer ik wat ut Wikipedia:

"Was mussten die Bauern abgeben und leisten?"

Huushohn, Foto Antje Heßler

"Die Bauern leisten Abgaben beim Grundherrn. Dazu gehörten zum einen die jährlichen Abgaben. Der Leibzins war zum Beispiel ein Huhn. Zu den Naturalabgaben zählten Getreide, Milchprodukte und Vieh. Je nach Größe des Landes kam noch ein Bodenzins hinzu. Zusätzlich musste an die nächste Kirche oder das nächstgelegene Kloster der zehnte Teil aller Erträge abgeliefert werden, der sogenannte Zehnt.

Korn. Bild Euratom org.uk./Wikimedia Commons

Der zweite wichtige Bereich war der Frondienst. Fron bedeutet "dem Herren gehörig". Die Bauern mussten also auf dem Gut des Lehnsherrn helfen, zum Beispiel bei der Aussaat oder der Ernte. Diese Arbeit konnte bis zu vier Tagen in der Woche ausmachen! Es gab aber auch fronfreie Bauern. De Sievertshäger Bauern waren fronfreie Bauern, mussten aber ihr Lehen erbringen.

Ihre Hilfe mussten die Bauern außerdem beim Brücken- und Wegebau zur Verfügung stellen.
Schließlich gab es noch die besonderen Abgaben. So musste der Bauer eine Abgabe leisten, um eine Heiratserlaubnis zu bekommen! Sogar beim Tod des Bauern, dem "Todfall", (oder wenn der Hof an einen anderen Bauern übergeben wurde, etwa bei Krankheit des Bauern) wurde eine Abgabe fällig, nämlich "Besthaupt" (das beste Stück Vieh) und "Bestgewand", das beste Kleidungsstück." (Wikipedia)

Un vun allens de Zehnt för de Kark!

Elkeen weit, dat dat för Buurn slechte un gaude Johr gifft. In slechte Johr roopt se na Subventschonen. Un de kümmt in Euro. En Lehnsbuur aver kunn dat Dack övern Kopp verleern. De Herr wull sien Lehn, un kreeg hei dat nich, denn even mit Gewalt.

De Buurn stahn gegen de Herrn up. De Herrn slaan unminschlich trüüch. In dat utpowert Vörpommern geiht de Pien aver wieder. Afgaven un Frondeinst nehmen keen Enn. Bi dat so lang unnerdrückte Volk is an Upstand gegen de Herrn nich to denken.

Jedeen Punkt steiht för een Upstand, pünktelt sünd Regionen, 'neem dat Upstänn geev

In vele Ecken vun uns Land leten sik de Buurn dat nich gefallen un muckten gegen de Herrn up. Dat geev lütte un grötter Buurnkriege. In Sleswig-Holstein weern dat aver bloots de Dithmarscher in dat Johr 1500, de sik befreen kunnen. Vun dor stammt de Sprook "Lever doot as Slaav!" Se bleven alltiets friee Buurn.

Schlacht vun Hemmingstedt

Dithmarschen, Land an der schleswig-holsteinischen Nordseeküste zwischen Eider, Elbe und Nord-Ostsee-Kanal, gehörte seit 1227 zum Erzbistum Bremen. Vor allem seit 1434 entwickelte es sich zunehmend zu einer unabhängigen Bauernrepublik, die ständig von den Eroberungsansprüchen der umliegenden Fürsten bedroht wurde. Vor 500 Jahren konnten die angreifenden Kräfte ein letztes Mal in der Schlacht bei Hemmingstedt abgewehrt werden.

Trüüch to de Friedrichs: To den Buurn Hans sien Freuden hörte, an'n Sünndagvormiddag mit de Kutsch mit sien Mudder un sienen Brauder Carl un mit Süster Rieke na Abtshagen to Kark to föhren. Bi de "Wirtschaft Schwerin" wöör utspannt. Kutschwagen stünn an Kutschwagen, de Kutschdecken vun elkeen graad tosamenfold. Dor stünn denn nu de "Buurnparaad", de BMW vun de Tiet. För en Tuur dörch den Schnee harrn se to den Schleden ok en Glocken-Geschirr. So güng dat denn in Winter na Kark mit Jingle Bells!, also "Klingelt, Glocken!" — aver dat Originaal, nich uns Wiehnachts-Kitsch vun hüüt.

Buur Hans Friedrichs mit Süster Rieke sitten vörn und Brauder Carl un de Mudder achtern. Dat Foto hett unsen "Utflug" vun Oost na West verbuhlt överstahn. Dat stammt ut de Tiet vun'n 1.Orlog. Beid Friedrichs-Jungs sünd up Fronturlaub.

Kutschen, Kodsen museum, Foto smileytoierst/Wikimedia Commons

So schmuck sehgen de Kutschen denn domaals woll ut.

Dat Amt vun den Dörpschulten kunnst binah verarven, wenn du de Saak för dienen Herrn un dien Mitbörgers to Tofredenheit vun beide Sieden maakt harrst. De Splietsdörper Schulten werrn vun 1650 bit 1870 mit Ünnerbreken miene Opas. Dat heit, dat de Dörpschulten sik na Kräfften un mit Geschick för ehr Maten insett hebbt. Harr en Dörpschult in de eigen Tasch wirtschaft orrer to iefrig för den Herrn, denn weer Sluss west mit "schulten".

Wiss harr ik miehr to weiten kregen, wenn ik naug Maut hatt un an de Pastoraats-Döör in Vörraad kloppt harr un den Pastoor harr utfragen kunnt. De harr sik in de olen Karkenbäuker schlau maken kunnt. Splietsdörp höört tau dat Karkspill Vörraad/Grimmen. Ik bün bloots över den Vörrader Karkhoff gahn un heff up ole Steine un Naams acht, aver nix funnen.

Truhe 18. Jahrhundert

De Herr orrer Patroon weern de wesselnden Herrn vun Quitzin. Dat kunnen aver ok de Städer Demmin orrer Grimmen maal west sien. Wokeen Quitzin köffte, den hörten de Lehnsdörper dortau. So weer to'n Bispill de Sunsche Wisch, en grotes Buurndörp, Eigendoom vun de Stadt Stralsund. De Buurn weern Lehnsbuurn. Dat allens is nauer naforscht un in vele Bäuker upschreven. Ward sien, dat beten wat up de Urkunn fasthollen is, de in uns ool Familientruuh in den Deckel mit Discherliem inklevt is. Wi müssten se 1946 bi Kösters in Papenhagen stahn laten. Na de Wenn sünd Inge un ik maal na Heini Kösters Fru föhrt. Ik wünschte mi, dat ik en Foto vun de Urkunn maken kunn.

Lehnsuurkunn vun'n däänschen König Friedrich

De Fru Köster keek dörch uns dörch, so wat harr ik noch nich beleevt. Wo de Truuh nu woll rümsteiht, dat mucht ik weiten. — Mienen Brauder hett Heini Kösters Fru noch in't Huus beden. Hüüt wöör ik ehr vertellen, dat ik se in de Schaapbucht ünner drögen Mess versteckt heff, as de Russen achter ehr ran weern un ehr an de Wäsch wullen. Se is aver al lang doot.

De Splietsdörper Friedrichs harrn ehr Saak gaud maakt. Schreven steiht: "Er hatte im Auftrag seines Herren (Landesherrn, Stadtherrn, Grundherrn) die Mitglieder einer Gemeinde zur Leistung ihrer Schuldigkeit anzuhalten, also Abgaben einzuziehen oder für das Beachten anderer Verpflichtungen Sorge zu tragen."

Schloss Quitzin. Bild MrsmyerDE/Wikimedia Commons

Mien Uropa harr, as hei sien Levenswark daan harr, sien letzt Upgaav: Hei müsst einen vun sien drei Söhns as Nafolger för den Schultenhof sienen Herrn vörslaan. All drei weern liek düchtig. Hei kunn sik nich entscheiden. To rechten Tiet sää hei dat sien Jungs. Elkeen kreeg een Drüddel vun de Verkoopssumm vun den Schultenhoff. So kunnen sik de Jungs ut de Hööf, de to'n Verkoop stünnen, wat säuken. Mien Opa Ernst Friedrichs liernte ok noch Möller.

Mien Opas Brauder köffte in Eikholt en lütte Buurnsteed, de anner bleev in Splietsdörp. Mien Opa köffte de Möhl mit dat Möhlenrecht för twei orrer drei Dörper un en to de Möhl tauhören Eck bestes Land in dat Trebel-Daal in Sievertshagen. 1905 müsst hei de Möllerie upgeven, wieldat de Mull sien Lung kaputt maakte. Hei kunn ornlich Land toköpen. As hei 1909 stürv, wüßt hei sien gröter worrn Anwesen in gaude Hannen. Hei harr aver nich mit den 1. Weltkrieg rekent. Twei Jungs bleven in'n Krieg, twei stürven an de aasig Gripp 1919. Mien Oma un mien Mudder bleven up den Hoff alleen trüüch.

De "Spaansche Gripp" — hier en provisoorsches Massenhospital —
hett twüschen 1918 un 1920 ok twee Friedrichs-Jungs ümbröcht.

De letzt Friedrichs, mien Mudder, müsst mit twölf Johr 1914 dat Gespann vun den Hoff un dat Ackerieren övernehmen. "Segg dien Liehrer Herrn Lindner morgen man, dat du nich miehr to Schaul kamen kannst, du müsst de Arbeiden up den Hoff övernehmen." De Buursfruu Friedrichs harr Uthülp för de in't Feld stahnden Söhns towiest kregen. De Fuulpelze weern för de meisten Arbeiden nich to bruken. As een vun de Hülpslüüd Kööh mit de Messfork prügelte, jagte Oma ehm vun'n Hoff, den annern glieks achterran.

As denn de 1. Orlog 1918 vörbi weer, weer Mudders Schaultiet al 2 Johr vörbi. Se is bloots söss Johr to Schaul gahn.

As Deerns ut beder stellte Familjen dat damaals so maken müssten, ging mien Mudder aver nu ok in en Huusholdsliehr, denn na de "Schneiderakademie" in Franzboorg; dat mit dat fein Benimm liernte se in Millienhagen vun ein Liehrersfru, de vun de Stadt up't Land gahn weer. Dor müsst se glieks hen, nadem de Hoff verköfft weer. De Oma wöör bi den Barpries einig. Dortau keem, wat de Oma sik so dach harr: Se hannelte levenslanges Wahnrecht in en Drüddel vun de Hüsung ut. En Deputaat wöör ok dorbi. Dortau hörten Säck Weiten, een schlachtriepes Swien, Göös, Häuhner un wat se so vun en Buurnhoff bruken kunn.

Mien Mudder weer denn binah mit all ehr Liernupgaven trecht. As letztes weer se dorbi, vun en Buursfruu den Ümgang mit Geld up en groten Hoff aftokieken; denn en Deil Geldsaken weern Fruunssaak. Wo wöör dat Eiergeld verwohrt, wo dat för de slachten Göös, Häuhner un Anten? Tellte dat Geld för Schaap un hier bi de Lämmer noch bi dat Lüttgeld mit orrer keem dat in den Swien-Kalver-Verkoop? Schull een anschrieven laten orrer leiver glieks baar betahlen?

De Buur wirtschaftete mit dat Korn, de fett makten Swien un Kälver, dat Grootveih, de Melk. Hei freugte sik jümmer, wenn in de Kass vun sien Fru en ornlichen Batzen leeg. Un hier kreeg mien Mudder Insicht un Raatslääg, wat ehr wiss in't Leven holpen hett. Se hett mit Fedderveih, Eier un lang Tiet en Swien as Fru vun en Dörpschaulmeister hannelt. Dor keem ornlich Geld in de Kass.

Bi de Finanzstudeerere leep ehr mien Vadder övern Weg, de in Franzboorg up Liehrer studeerte. Se hebbt sik woll up en Danzvergnäugen in Franzboorg drapen.

Pädagogisches Seminar Franzburg. Foto: Chron Paul/Wikimedia Commons

Mien Oma wull, dat dat letzt von ehr Kinner gaud versorgt weer. Ehr Dochter schull nich Buursfruu warden, de to de legen Tieden licht so wat as en ierste Deinstmagd weer. Dor weer dat engaal, dat ehr Fritzing Soziokraat, en Roden un Brandenborger weer. De kaisertreue un dorna düütsch-natschonaale Fru müsst aver över en groten Schadden springen un inseihn, dat Sozis un Brandenborger ok Minschen sünd. Un se is sprungen.

So harr se söven gaude Johr up de Sunsche Wisch in de Schaulsteed vun ehren Swiegersöhn. De Sünn ging noch maal in ehr Leven up: Se kreeg ehren eenzigen Enkel 1923, den Kronprinzen Haddy. De Sozi und de düüschnatschonale Schwiegermudder weern een Pott, een Stülp. Ehr Dochter kunn meist iefersüchtig warden.

Disse Oma weer en ümsichtig Fruu. As se up'n Doot to liggen keem, dor müsst de Dochter mit Bliestift und en in swatt inslaanes Diarium an ehr Bett kamen. Se müsst na Diktat "Das Handbuch des Schweineschlachtens" schrieven, dat ehr Mudder dikteerte. De Mudder fröög de Dochter twüschendörch af, wat se allens verstahn harr, ok dat vun Tollatschen un wokeen den Bregen mit fien hackt Zippeln to eten kreeg. Nau so makte se dat mit dat Göösslachten. Ik erinner, dat Mudder de Göösbost un de Göösschenkel na dat Insalten in Gardinen inneigte, ehr dat se in'n Rook kemen. För dat Insalten geev dat en Geheimrezept, dat de Oma nu ehr Dochter dikteerte.

Witt-Suur vun de Gaus weer för de Lüüd hüüt legstes Armen-Eten: De Fööt wöörn afbräugt, die Hurnhuut aftrocken. De jümmer wedder wuschen Darms wöörn upslitzt un üm de Fööt wickelt. Denn kemen de Flunken, de Hals und de Kopp ahn Snavel dortau. Mit Stamptüffel geev dat en gaudes Meddagseten. Dat Diarium hett uns "Wannerung" vun Oost na West överstahn un mutt bi Mudders Saken liggen.

Welige Baadgäst in de Dünen

Oma Anna Friedrichs schenkt den Swiegersöhn en güllne Klock

In'n Februoor 1929 bröchten se ehr na'n Karkhoff vun Abtshagen to ehren Mann un ehr beiden an de Gripp storvenen Jungs. Dodensünnavends heff ik dor vele Johr en Kranz henbröcht. Dat weer en Dagesreis mit de Lüttbahn na Stralsund, denn wieder mit de Grootbahn Richt Niebrandenborg bit Wittenhagen un denn to Faut fief Kilometer na Abtshagen un de Tuur retuur.

In uns Sluutfack vun de Spåårkass liggt de güllne Daschenklock mit güllne Kehd, en Geschenk vun mien Oma för mien Vadder, vun de Friedrichs an de Witzkes. Uns Mudder harr in de letzten Johrn vun ehr Leven twei Kuffer un een Offzeerskist mit Andenken un Papeere. As en Katteiker packte se jümmer hen un her. Se belevte ehr Leven jümmer noch einmal.

Kark Abtshagen, neven den Torm stahn twei lütte Brahmbüsch. Dor harn de Friedrichs ehre Graffsteed

Trebel-Daal. Foto Botaurus/Wikimedia Commons

Wat Kriminelles un beten Romantsches to'n Sluss: Dörch Buur Hans sien Lännerien flütt de Trebel. Dor mutt en Kierl doch nakieken, wat dor nich wat to fangen geev. Un richtig: Wenn de Pier ehren Haber harrn, güng hei na de Brüüch un leet dat Trebelwader sienen Weg fleten. Un dor weern se, up de hei töövt haar.

En staatsche Hekt. Foto Thomas Seemann

De Dag keem, wo hei sienen iersten Hekt fungen harr. Vun Rezepte un Eten hebbt se nich vertellt, aver disse Geschicht noch: Hans harr to veel Hekt un Borsse fungen. De müssten in de grote Wadertunn, wo hei ok för de Pierd un Käuh dat Wader halte. Sien tammes Pietschenpierd schnööv, reet bi't Börnen den Eemmer üm un versöcht in de Höcht to springen.

Twüschen de Pierbein zappelte en Hekt, de ut de Tunn in den Eimer geraden weer.

Natüürlich hett Hans wieder fischt, wenn de Arbeit up den Hoff dat tauleet. Nich elkeen Buur hett Wischen, dörch de en lütten Stroom flütt. Hei fischte, wenn hei ok wüsst, dat de Fischerrechte bi den Herrn weern, de se för bestimmte Tiet verpachten kunn, nau so as de Jagdrechte. Buurn weern nich so riek, de Verlööf vun'n Lehnsherrn to köpen, dat Recht, in ehren Strom to angeln. So weern vele "Wild-Deefe" un "Fischräuver", wenn se den Hasen, de vör jüm seet un partu nich upstahn wull, to'n Braden makten un den Hekt, de in'n Käscher sprungen weer, tohuus in de grote Wadertunn ierst maal dat Swemmen bibröchten.

De Hekt is nich inverstahn mit dat, wat hier aflöppt! Foto Spinsta/Wikimedia Commons

Hier liggt up den Freedhoff vun Curau de letzt Friedrichs, mien Mudder, begraven.