Van Kiel nao Arizona
Däi, wecke däi Apatschen kannte

vun Jürgen Brake

"Bah! Man blouß en Indjaner!
Mîn laiwen witten Mann, laot doch sonne Küërerigge blîwen! Däi Indjaner es Di as Minsch glîk. Häi denket, föihlt un hiät sîne Lüsten as Du. Blouß wat Du lährt un van dîne Öllern afkiëcken hiäs, an wat Du Di wüöhnt hiäs un Dîne Angest, dat Di däi Lüü düörhiëckeln, blous dat maket diän Unnerschäid. Dau dat wech, dann büss Du ouk en Indjaner. Kiek Di doch Dîne witten Bröüers mal ân. Dao giëtt et sou wecke, däi nicks van iëhre Öllern lährt hett un däi siëck nicks ût Brüüke un Beniëmm maket. Däi sind as däi Indjaners; jao, Du wäss wecke finnen, däi sind noch schlimmer as en Indjaner. Däselwe Drîte, däselwe Unduëcht, dat Bäist im Minschen un — mäh' as dat. Un wat wäss Du dann van diäm Indjaner?

Wat häi lähren sall, dat sind doch blous Niäwensaken. Du siëss: Häi well siëck nit ännern, un dat maket Di böüse. Giëff ne doch Tîd. Du hiäs jao ouk Tîd hatt, üm sou te wääen, as Du vandage büss. Un wann häi nit well, dan laot ne sou, as häi es. Häi hiät en Recht daorop, dat Du alltîd sîne ganze vulle Minschensiälle in iähm gellen lösst, ouk wann häi sou blitt, as häi nu es. Dat maus Du gellen laoten, dat es Dîne Plicht un Schüllichkeit."

Wecke hiät dat schriëwen? Dat könnt guët van Karl May sîn, däi hiät doch in sîne Bäuker faken för däi Rechte van däi Indjaners strîën. Häi was däi Frönd van däi Apatschen un hiät schriëwen: "Ouk däi Indjaner es en Minsch un hiät sîne Rechte as en Minschen; et es ne schwaore Sünne, iähm sîn Recht tau liäwen nit gellen tau laoten un iähm sou langksâm Stück füör Stück dat, wat häi för sîn Liäwen brüüket, wächtauniämmen" (Karl May, Ein Ölbrand, 1883). Dat pässet doch met diäm annern Stück binäin. Män diän Text üöwwer däi Plicht un Schüllichkeit van diäm witten Mann hiät Karl May nit schriëwen. Dat es Gustav Harders wiäst.

Un wecke was Gustav Harders? Däi es 1864 in Kiel gebuorn, es dao inne Schaule un ouk op't Gymnasium gaohn un selwer Schaulmester wouën. Un dann hiät häi in Riga un Libau (vandage "Liepaja" in Lettland) för dat "Rugge Hûs" van Hamborg Schaule hollen för Jungens, däi kenne Öllern harren.

1887 es häi nao Amerika ûtwannert, nao däi Stadt Milwaukee in Wisconsin. Dat es am Michigan Säi. Dao hiät häi wiër Schaule hollen un ouk noch op Pastouër studäiërt un es dann 1889 ouk warraftich Pastouër van däi nigge luthersche Jerusalem-Kiärke van Milwaukee wouën. Daoniäwen hiät häi ouk noch Unnericht hollen, ne Tîdung för Kinner maket un ouk Geschichten för Groute schriëwen.

Un 1889 hiät häi ouk noch Hochtîd maket. Häi hiät siëck met Isabella, ne Dochter van düütsche Inwannerers, binäindaohn: Säi was in Wisconsin gebuorn, iähre Öllern käämen van Holstäin un van Meckelnbuorch. Säi hett säss Kinner kriëgen, twäi Wechter un väiër Jungens. Un Gustav Harders hiät Kiärke hollen, Schaule hollen und schriëwen: Geschichten für Kinner un für Groute un sunnerlick üöwwer Reljäun. Häi hiät vam Schrîwen nit laoten können. Un wann häi schräif, dann konn häi van sîne Pîpe nit laoten… 1896 es dann Amerikaner wouën.

Män met däi Tîd dao was häi nit mäh sou guët terechte. Ümmer wiër harre häi Pîne in sînem Hals, dat häi nit mäh priäggen konn. Häi brauk en biätter Klima. Daorüm hiät ne sîne Kiärke 1907 as Superintendent van däi Apatschen-Missioun nao Globe in Arizona schicket. Nao twintich Jaohre in Milwaukee kâm nu en nigget Kapiël för Gustav Harders un sîn Anhangk!

Globe was ein klein Städtken, dichte bî wären Silwer- un Kuopperpütts, säi wären dao ouk den niggen Roosevelt-Waterspîker am buggen. Un dao was ouk noch däi "San Carlos Apatschen Reservation".
Globe was en Plass direkt an däi "frontier", an däi Grenze van däi Zivelisation. Äin Jaohr äiher, dat däi Harders' daohen käämen, es Ike Clanton, däi 1881 däi Schlacht am O.K. Corral in Tombstone tüschen sîne Lüü un Wyatt Earp un dem sîne Bröuers üöwwerstaohn harre, in Globe stuorwen.

As Harders nu in Globe ankuommen was, hiät häi stracks en Kiärksken, däi "New Jerusalem Church", buggen laoten. Däi was van Holt, un häi hiät sîn äigen Geld daofüör nuommen. Dann was ne Schaule för däi Indjanerkinner drân, dann ne Kantine för däi Arbäiers. Schaule hollen dää "Miss Irmgard", sîne öllste Dochter, in däi Kantine harre "Miss Hilde", sîne twedde Dochter, dat Seggen. Ouk däi Jungens harren in däi Missjon te helpen. Un för ne Pastouërnfrau gifft dat jao in de Gemeinde ümmer wat te daun.

Män jäiden Muorn, noch äiher dat sîne Famillge op däi Fäute was, sât Gustav Harders an sînen Schrîwdisch un schräif un schräif. Häi schräif op Houchdüütsch Geschichten för Kinner un för groute Lüü un drei Romane üöwwer dat, wat häi in däi Mission üöwwer däi Indjaners te wiëtten krîën harre:

• "Jaalahn. Die Geschichte einer Indianerliebe" (1911)
• "La Paloma. Eine Geschichte von Lust und Leid aus den Lagern der Indianer und Mexikaner im Westen Nord-Amerikas" (1913)
• "Wille wider Wille. Eine Herzensgeschichte aus den Indianerhütten Arizonas" (1916)

Alle drei Bäuker sind bî däi "Agentur des Rauhen Hauses" in Hamborg rûtkuommen, in Amerika äiëst tüschen 1953 un 1968 op Engelsch. All 1911 in "Jaalahn" (= "Op Wiërseihn" in däi Apatschenspraoke) harre häi däi Witten vertallt, wat iähre Plicht un Schüllichkeit tiëgenüöwwer däi Indianers es (S. 180 f.): "Häi hiät en Recht daorop, dat Du alltîd sîne ganze vulle Minschensiälle in iähm gellen lösst, ouk wann häi sou blitt, as häi nu es." Dat schräif Gustav Harders äin Jaohr vüör Karl May sîn Doud. Üöwwer däi Apatschen, däi Indjaners hett Karl May un Gustav Harders op däiselwe Wîse dacht. Män Karl May hett all sîn Liäwen langk kenn Apatschen seihn. Un Gustav Harders kannte däi Apatschen nao sîne lange Tîd in däi Apatschen-Missioun.

Gustav Harders starf 1917, äine Wiäcke naodiäm dat däi Krieg tüschen däi USA un Düütschland lossgongk. Häi es niäwen sîne Frau (+ 1930) op diäm Kiärkhuof van Globe begrawen.

Harders Graff in Globe. Bildquell