De Steenbrügger
ok Steinsetzer
orrer Pflasterer

vun Karl-H. Nissen

De Aegidienkirch in Lübeck is goot över den letzten Krieg kamen. De schöne Utstattung is dor mit de grote Orgel, den Lettner un de Dööp, mit den Altar, de Malerie an de Wännen. Dorto de Lüüchter vun de Fischer, vun de Rootbruur un de Weber. Up enen annern Lüüchter ut dat Johr 1639 köönt wi lesen

"DIT IS DAT AMPT DER STENBRUGER ER ARM UN LICHT".

Steenbrügger, dat weern de Steensetter, de Plaasterer.

Lüüchter in St. Aegidien

De eerst Steenbrügger, vun den wi hier in Lübeck weet, hett Johannes Pape heten. Dat süht so ut, as wenn em dat goot gahn is. Em hett 1310 en Huus in de Bruunstraat tohöört.

Later hebbt de Steenbrügger dat swoor hatt. Se weern in en Amt — ene Zunft — tosamenslaten, wohrschienlich vun 1546 an. Ehre "Rull" — dat bedüüdt: de Ordnung, de Satzung — is vun 1728.

Plaastert hebbt se mit Feldsteen, "Brüggel" hebbt de heten, so groot as en Fuust orrer grötter. Ehr Arbeit weer "brüggen". Vertellt warrt ok, dat man to den Weg vun de Straat bet an de Hüüs ran "Brücken" seggt hett.

De Plasterer in de Barocktied

In de Ordnung steiht dat so:

De Arbeit vun de Steenbrügger is, de Straten un de Weg to brüggen, in de Hüüs, Stuben, Kamern un Keller den Bodden mit allerhand Steen to leggen, den Rönnsteen ut Breder un Steen to leggen, de Grafstellen up den Kirchhof un in de Kirch totobrüggen.

Un dit steiht ok in de Ordnung:

De Steenbrügger süllt allemal twölf an de Tahl sien, nich mehr, ok nich weniger.

Plasterer bi Deutsch-Ewern (Lüneburg), 1953, vun links: Walter Gerls, Lübeck,
Jochen Voß, Karl H. Nissen, de Stoßgeselle

Nu weer dat in dat olle Lübeck so, dat de Straten nich överall un gliekmäßig enen fasten Grund harrn. Jeedeen Huusbesitter harr de Plicht, de Straat vör sien Huus in Ordnung to hollen, dat heet, so breet as sien Huus weer, avers man de een Hälft vun de Straat, för de anner Hälft weer de Naver gegenöver tostännig.

Nu kost Stratenbuu veel Geld, so en Huusbesitter hett dor dat Geld nich geern för utgeven. Dorüm süllt de Straten in uns Stadt in enen jämmerlichen Tostand west sien. Wenn nu aver mal en Peerd orrer en Koh up so en Straat to Schaden kamen weer, denn müß de Huusherr betahlen.

Lübeck: Holt warrt afkippt up d Plasterstraat vör en Huus

Müß nu würklich mal wat daan warrn an Weg un Straat, denn weern dat oft Arbeitslüüd, de nix kunnen, "Fuscher". Dorto keem de Verkehr mit swore Peerwagen, Brennholt wörr afkippt up de Straat un dor ok twei haut.

Keen Wunner, dat de Straten leeg utsehn hebbt.

Allns dat hett man de Steenbrügger vörhollen. 1786 hett de Buuhoff — hüüt seggt wi Buuamt — mit Straaf droht; se wullen sogoor dat Amt uplösen.

De Steenbrügger sullen de Straat graad un överall gliek maken, vör dat en Huus nich höger as för dat anner. De Rönnen vör de Hüüs un dat Siel över de Straat sullen so sien, dat Water goot aflopen kunn, de Afwies-Steen — sowat as Poller — sullen nich wieder vun de Hüüs af as vörher.

Den Siedenweg — de Footstieg — hebbt de Huusbesitter mehr un mehr för sik bruukt. Dor stünnen Bislääg, so as hüüt noch hier vör de Schiffergesellschaft, de Togänge to de Keller weern dor un de Lüüd hebbt Linden plant.

1788 hett de Buuhoff enen Steenbrügger ut Kiel instellt, de sull an 't Borgdoor plaastern. De Lübecker Steenbrügger hebbt sik över sowat dull beklaagt.

Ganz böös weer dat in de Franzosentiet un dorna. Keen Stadt harr — so wörr vertellt — so böse Straten.

De Steenbrügger müssen för den Buuhoff arbeiten. Dor kunnen se männichmal nich ehr dääglich Broot bi verdenen, denn müß de "Huusfru" — de Ehefru — as Topleger helpen.

1827 hett de Buuhoff de Königstraat plaastern laten mit sien egen Lüüd. Wedder hebbt sik de Steenbrügger beklaagt. Wat kregen se as Antwort? "Ein hoher Rath hat das Gesuch der Bittsteller einstweilen ohne Dekret hinzulegen verordnet."

In de Rull steiht: "Rönnstein von Brettern und Steinen legen." Dat weern Rönnen för de Entwässerung, de lepen dwars dörch de Hüüs. Hans Calm schrifft üm 1870 in sien Book "In Lübeck stand mein Vaterhaus":

Dörch dat ganze Huus leep en Rönn, de all dat Schietwater upnahmen un rut up de Straat lenkt hett. De Rönn weer todeckt mit Breder. Dor ünner harrn sik de Rotten ehr Waterquartier inricht. As ik groot noog weer, müß ik sünnavends uns Huusdeern helpen, de Breder hooch nehmen, un denn de Rönn mit Bessen un veel Water rein maken, "dormit dat sünndags nich so stinkt."

Disse Rönne weer meist ut Holt. Dorüm geev dat jümmers wedder Arger mit de Timmerlüüd. Se hebbt meent, Arbeit mit Holt, dat weer ehr Saak.

De schrägen Steen heet "Abweissteine", Afwiessteen. Se schallt de Fohrwarken up Afstand hollen

Denn warrt in de Rull snackt vun Arbeit up den Kirchhoff un in de Kirch. Familien, de riek weern, de harrn en egen Gruft in de Kirch. De Grund in so en Gruft weer plaastert mi Brüggel, de Sarg sull nich eenfach so in de Eerd stahn. De Gruft weer afdeckt mit en grote, schöne Steenplatt. De Striepen bet an de nächst Graffsteed weer ok toplaastert. De eenfachen Minschen harrn ehr Graff up den Kirchhof, üm de Kirch rüm. Klaus Ahlborn beschrifft dat in sien Arbeit "Begraben wie in Lübeck üblich." Üm de Kirch rüm weer nich veel Platz. Dorüm hett man de Särg övernanner stellt. De böberst harr man graad 30 cm Eerd as Afdeckung. Dat weer so wenig, dat de Hunnen geern dor rümkratzt hebbt.

Dat geev enen Hundevogt, de sull de Deerten verdrieven. Liekers hebbt vele Familien ehr Graf toplaastern laten, as Schutz. Up de Wies weer de gröttste Deel vun den Marienkirchhoff plaastert. In dat Marien-Werkbook vun 1570 könnt wi lesen, dat Buurn ut Holsteen 234 Wagen vull Steen ranföhrt hebbt.

In de Rull steiht ünner Punkt IV:

Wer Meister warrn will in dit Amt, de mütt frie, echt un recht vun Vadder un Mudder "gezeuget und gebohren seyn", mütt ok enen Schien mit Ünnerschrift bibringen. Denn mütt he dat Amt ehren un för dat Amt de Gebühr un de Mahltiet geben, as sik dat höört.
Denn sall de Meister, de dat Wort hett, em twee Johr to enen annern Meister in de Lehr geven, de dorför, wenn de Tiet rüm is, 11 Reichsthaler kriegen deit. De Meister mütt den Lehrling alle Daag mit to de Arbeit mitnehmen. Anners mütt he 1 Pund Wachs as Straaf geven. Wenn de Lehrjung Wedderwöör gegen den Meister hett, mütt de duppelte Straaf geben.

In vele Testamente is Geld utsett för "Wege und Stege". Dat weer dacht för Straten, wo dat kene Hüüs geev.

Plasterstraat in't ole Lübeck

Den Beruf "Steenbrügger", "Steinsetzer" gifft dat nich mehr. Hüüt heet dat "Stratenbuur". Plaastern is en Deel vun de Utbildung dorto. Plaasterarbeiten höört mit to de Arbeiten, de ok Landschaftsgarner maakt, un in de Zeitung findt wi oft Anzeigen so as disse:
"Goorn nie anleggen, Bööm roden, Tuun setten, Plaasterarbeiten, fachgerecht un billig."

Dat Warktüüch vun den Steenbrügger is de Schüffel, de Krüützhack un de Breekstang un de Plaasterhamer. Dat gifft Hamer för Groot-Plaastersteen, wiggt so üm 3 kg, dat gifft Hamer för Lüttplaaster, den Fäustel. Wi harrn den Klinkerhamer mit den ganz dicken Steel, un hüüt hebbt wi bi dat Plattenleggen den Gummihamer. Statt Gummihamer harrn wi fröher den Fäustel un enen Holtklotz.

De Form vun de Plaasterhamer is en beten verschieden, so gifft dat de norddüütsche Form, de rheinsche un de berliner Form.

Denn höört de Plaasterramm dorto. Ganz ut Iesen för Grootplaaster, en beten lichter för Lüttplaaster. För Mosaikplaaster — so 4 mal 4 cm — geev dat en Extra-Ramm, Ünnerdeel ut Iesen, baben Holt: de "Popp".

För ganz utfullen Arbeiten geev dat de "4-Mann-Ramm". De is bannig swoor. Ik heff man eenmal mit anfaten müsst. Bi en Spedition weer dat Plaaster in de Dörchfohrt to hooch, dat nie Auto passte nich dörch. En böös Stück Arbeit!
Later geev dat de Motorramm. Man drückt up enen Knoop un de Ramm sprüng allen in de Hööcht. Mütt blots fasthollen warrn. — Hüüt warrt veel de "Rüttler" bruukt.

Ganz an 'n Anfang hett man mit de Brüggel plaastert, Kattenköpp seggt man ok dorto. So en Straat weer holperig, ruuch, aver — de Straat weer befestigt. Wenn de Steen grötter weern, denn hett man de dörchhaut, dat geev twee Hälften, de harrn twee glatte Sieden. Ok grote Findlinge hett man twei haut, dat weer meist Arbeit in'n Winter. Dor kunn man Plaastersteen ut maken, Steen mit vele Ecken, avers ok
gliekmäßige Steen, de för Regenplaaster to bruken weern.
Mit disse Findlinge ümgahn, dat müß man können. Dor wer meist jeedeen Steen en lütt Meisterstück.

Dit is en Tripp

Plaastersteen kemen allermeist ut enen Steenbruch, ut Sweden, ut Bayern, ut Schlesien un ut Belgien. Later vun Portugal un anner Länner, ok ut Amerika — un hüüt jümmers mehr ut China.

De Steen kemen mit en Schipp, orrer de kemen mit de Iesenbahn in ganz normale Waggons. Dat Utladen weer Knakenarbeit, man müß uppassen, dat man nich to Schaden keem. Enen Kraan geev dat nich.
Hüüt is dat anners, hüüt kaamt Steen mit enen Lastzug, de kann allens alleen afladen.

Plaastern, dat is kene lichte Arbeit. Man steiht bi Wind un Weder buten,
meist mit enen krummem Puckel. Dat is ok nich överall gliek. Hier in uns Gegend hett man bi 't dat Plaastern stahn, bi Lüttplaaster hebbt wi kniet. Woanners seten de Steenbrügger up enen lütten Hocker, mit en Been, as so en Melkschemel. De gifft dat ok hüüt noch, kost 35 Euro.

Lüttplaster (Mecklenburg), rechts: Georg Nissen

Steen, de unregelmäßig sünd, ward bruukt to Polygonalplaster, dat heet
vieleckig. Ut Grootplaastersteen, de regelmäßig sünd, warrt in Reegen (Reihen) plaastert. Jeedeen Steen hett enen Kopp, enen Foot un enen "Arsch".
Plaastert warrt 45 Minuten lang, den ist "Föffteihn". Denn warrt dat Krüüz graad maakt, denn warrt keken: sünd de Reegen ok graad? Is dor ok keen Puckel to sehn?

Max Lange, de Rammer

De Rammer rammt 2o Minuten, denn hett he teihn Minuten Paus. Nich tosamen mit de Steenbrügger, up de Buustell mütt jümmers Lüüd an't Arbeiten sien. De Ramm weer ganz fröher en dicken Holtklotz mit enen Griff, denn kreeg se enen iesern Foot. Hüüt is de Hand-Ramm ganz ut Iesen, se wiggt so bi 30 kg. Wenn up en Buustell mehrere Rammer bi de Arbeit weern, villicht dree, un de hebbt in'n Takt rammt: Kling-Kling-Kling.
Dat weer as Musik.
Rammt warrt mit de Arms: hooch un dal, hooch un dal ——. Nich den ganzen Liev bewegen, dat geiht up dat Krüüz.

Dor is veel anners worrn in dit Handwark. Ganze Kolonnen, de jümmers tosamen sünd, de vun en Buustell na de anner reist, de findt man kuum noch. Ok de Plaastersteen sünd anners worrn, een Steen is jüst so as de anner, de sünd in den Steenbruch saagt orrer sneden, ganz regelmäßig. Ok Lüüd, de nich alle Daag plaastert, köönt dormit ümgahn.

Hüüt gifft dat vele Orten Steen ut Beton. Dat vele Söken — passt de Steen? —, dat is vörbi.

Bordsteen setten, dat weer en grote Kunst. De weern ut Natursteen, 2 Meter lang, ok mal mehr, un bannig swoor. Disse Steen richtig graad setten orrer in enen schönen Bagen, dor kemen blots de besten Gesellen ran. Lehrjungs dörven dor eerst in dat letzt Lehrjohr ran.

Platten leggen, dat weer lichte Arbeit, dat weer Spaaß. Graad so de Klinker, de hier för den Footstieg bruukt worrn sünd.

Hier, in uns Stadt Lübeck, is de Klingenbarg nie trecht maakt worrn. De Platten, de dor henkamen sünd, de stammt ut China. De sünd recht groot un dick. De sünd nich mit de Hand verleggt. An enen lütten Bagger weer en Apparat an mit enen Schlauch. An dissen Schlauch weer en Suugpott. De hett sik fastsagen an de Platt un so leet se sik licht an de richtige Stell henleggen. — Fortschritt!

Meilensteen an de Lübeck-Hamburger Straat

Wo weer dat egentlich mit de Straten in de olle Tiet? Vör mehr as 850 Johr güng dat los, Siedler kemen hier her, vun Holland, vun Freesland. Wo sünd de herkamen, geev dat Straten?

Man wüß, dor will ik hen, man faste Weeg geev dat nich. Dor, wo faster Grund weer, dor is man lang lopen, mit Fuhrwark lang föhrt. Nich so dicht an 't Water, dor weer dat natt un modderig. Lever en beten höger, dor weer dat dröög, man kunn ok beter kieken, weer seker för wilde Deerten un Överfall. Ok mit Oss un Wagen is man dor föhrt, wo dat dröög weer, wenn en Spur dörchföhrt weer, hett man en beten wiederlang en annere söcht. So warrt vertellt, hier dicht bi, bi Kronsforde — dat weer de Weg na Hamborg —, dor weer de Spur an de hunnert Meter breet. De Buurn — so warrt ok vertellt — hebbt dat nich geern hat.

En poor ganz bekannte Weeg hett dat geben. De "Ossenweg" höör dorto, de güng vun Dänemark bet an de Elv. Dusend un dusend Ossen sünd dor lang dreven worrn.

Ok de Weg vun Lübeck na Hamborg höör dorto. Dat geev verschieden Weeg dorhen, man se güngen all över dat Gebiet vun frömde Landesherren. Man müß snacken mit' nanner över Geld, dat nödig weer för den Stratenbuu, und dat weer swoor. In de Mitt vun dat 19.Johrhunnert weer dat so wiet, de Straat wörr buut, dat weer de "kostbarste Meile". En poor vun de Meilensteen staht dor hüüt noch. Keen de Straat nutzen wull, de müß betahlen, Rieder, Gespanne, Esel un Swien.

In Siedlungen, ok in Lübeck, weern de Straten toeerst nich befestigt. Allens, wat dat an Abfall geev, flöög up den Weg. De weer matschig un vull Schiet. De Fruun harrn dorüm "Trippen" an de Fööt, Holtschoh up Stelzen.

Knüppeldamm bi Behlendorf

De eerste Befestigung, dat weern Knüppeldämme. Uns Archäologen hebbt dorvun an vele Stellen wat funnen. In Lübeck as Bispill in de Königstraat, de Brede Straat, Beckergruuv un an vele anner Stellen. Ok hier kunn man dat sehn: de een Huusbesitter hett sien End goot pleegt, de anner gor nich. — Disse Knüppeldämme weern ut de Tiet üm 1200.

En besünner Stück Straat is in de Grote Borgstraat funnen. En End, so bi 20 m lang, dat weer so wat as en richtige Schotterstraat, griesen Sand mit Flint- un Feldsteen, ut de Tiet Mitt vun 't 12. Johrhunnert. Dat weer de Tofohrt to de Borg. Alle Frachtwagen müssen hier dörch, Toll betahlen, en anner Spur föhren weer nich möglich.

1310 warrt vertellt vun den Steenbrügger Johannes Pape. Vun de Tiet an hett dat denn woll Plaasterstraten geven.

1842 höört wi vun dat eerst Asphalt-Trottoir in de Holstenstraat 19 - 21.

Vun 1842 an weer de Stratenbuu Angelegenheit vun de Stadt. Dorto geev dat en nie Stüür. Toeerst is de Holstenstraat un de Kohlmarkt nie plaastert, na un na alle Straten in uns Stadt.

Bet hüüt sünd Straten en wichtig Thema, keen End in Sicht. Nu warrt weddermal de Brede Straat ümbuut.

To'n End en lütt Geschicht vun den Anfang vun mien Lehrtiet bi Meister Schulz. An'n 1. April 1948 sull dat losgahn, mien Lehrtiet sull anfangen, morgens Klock 6.3o, Hauptingang na dat Draeger-Werk in de Moislinger Allee.
Dor stünn en lütten Buuwagen, veer Arbeiter dorbi.
"Ik bün Otto, ik heff hier dat Seggen", so hett mi so en lütten stevigen Mann upnahmen. He harr Holtpantüffel an de Fööt, un de hett he dragen, so lang, as ik em kennt heff.
Nu harr ik vun nix en Ahnung. Woto is de Breekstang dor orrer de Krüüzhack?
Denn weer Fröhstück.
Ik seet ganz still in de achterst Eck un heff mien Fröhstücksbroot utwickelt. Otto möök enen langen Hals.
"Jung, wat hest du up Broot? Marmelade? Marmelade? So ward nie en richtigen Steenbrügger ut di!"
Annern Dag harr ik Wust up mien Broot.